I.“So`zga xasis, ammo hassos edi…”
Adabiyotimizning zabardast chinorlaridan biri bo`lgan ushbu adib, chin ma`noda Abdulla Qodiriy, Fitratlarning munosib davomchilaridan biri bo`la olgan. Adib ijodida nasr va drama yetakchi o`rin egallaydi.
Adibning so`zdagi mahorati hajman kichik,mazmunan ba`zi romanlardanda serma`no hikoyalarida ko`rinadi.
Uning so`z tanlash mahorati qisqa, teran iboralari, adabiy asar, shoir-u yozuvchilar haqidagi qisqagina ta`rifida ko`rinadi.
Uning so`zdagi mahorati hikoya qahramonlarining xarakterini ochib berish jarayonida o`zbek tilidan ustalik bilan foydalanishida seziladi.
Uning o`tkir notiq sifatidagi mahorati sho`ro hukumatining shavqatsiz siyosati avj olgan xatarga to`la, ijtimoiy hayotda kommunistik partiya hukmron bo`lgan davrda –“Men partiyaning chest beradigan soldati emas, ongli a`zosiman” –deya baralla aytib, sho`ro hukumati xizmatkorlarini qalbini larzaga solganida namoyon bo`ladi.
II. “Ko`chmanchining bolasi, kelgindining bolasi…”
Abdulla Qahhor 1907-yil kuzda chorshanba kuni – 17-sentabrda Qo`qonning Ko`mir bozori mahallasida tug`ilgan. Adib o`z tarjimayi holida bolaligini shunday tasvirlaydi: “Biz qishloqma-qishloq ko`chib yurar edik. Bir qishloqda bolalarga endi qo`shilib, o`rtoq orttirganimda, boshqa qishloqqa ko`chib yana “ko`chmanchining bolasi, kelgindining bolasi” bo`lib qolar edim. Bu gaplar qattiq haqorat yo`sinida aytilar edi.
Bir kuni kechqurun mahalla bolalari ilonni ko`rgan chumchuqday atrofimda chug`urlashib turganda, kuzatib turgan bir mo`ysafid menga rahm qilgan bo`lib, “Qo`yinglar, bolalar, tegmanglar, kelgindi bo`lsa o`zi bo`libdimi, xudo qilgan” –dedi. Mo`ysafidning bu gapi menga bolalarning ta`nasidan ham qattiqroq tegdi, uzoq yillar dilimga cho`kib yotdi. Bilmadim, ilgari qalay ekanman, lekin nazarimda meni shu gap indamas qilib qo`ydi. Uyda menga “indamas”, “ichimdan top” degan dashnom beradigan bo`lishdi. Otamning Nursuqdan kelgan oshnalari –“Usta Abduqahhorning zab o`g`li bor ekanu, soqov ekan” deb ketishganini onam kuyib-pishib gapirgani sira esimdan chiqmasdi”.
Oradan yillar o`tib taqdir mazkur “indamas”ni usta yozuvchi qilib tarbiyaladi.
Adib asarlarida tilimiz jozibasi
Adib 1935-yilda yozgan “Mayiz yemagan xotin” hikoyasida xotin-qizlarning tengligi, ozodligi, erlari bilan barobar ishlashi mavzusi yorqin bir badiiy shaklda ochiladi. Shu ilg`or g`oyaga tish-tirnog`i bilan qarshi turgan mulla Norqo`zi paranjisini ochgan xotin-qizlar shaniga ertayu-kech bo`hton to`qiydi. “Sotiboldining xotini dorixonada ishlaydi, har kuni mingta odam bilan javob-muomala qiladi: axir, bittasi bo`lmasa, bittasi ko`z qisadi-da. Meliqo`zining xotini avtobusda konduktor, ba`zan yarim kechada keladi; ishi erta tugagan kuni ham yarim kechagacha yursa, ayshini qilsa, eri bilib o`tiribdimi? Abdulhakimning qiziga usta Mavlonning o`g`li bir hovuch mayiz berganini o`z ko`zim bilan ko`rganman. Hayo bormi shularda?”
Uyda “yetti qavat parda” ichida o`tiradigan o`z xotini mulla Norqo`ziga farishta bo`lib ko`rinadi. Ammo hikoya davomida bu “farishta”ning o`taketgan buzuq ayol ekanligi fosh bo`ladi. O’ynash yigiti paranji yopinib kirib, birga tunar ekanu, mulla Norqo’zi erkaklarga hatto ovozini ham eshittirmaydigan bu ikki “farishta”ni behayolardan qo`riqlab, ayvonda poyloqchilik qilib o`tirar ekan. Zaifona kiyingan ikkinchi “farishta”ni esa o’z xotini gunoh ustida tutib oladi. Janjal bo`ladi, mahalla-kuydan odam yig`iladi. Shu o’rinda tajribasiz yozuvchi bo`lsa voqeani majlisga aylantirib, ilg’or xotin-qizlarni so’zga chiqarishi mumkin edi. Mulla Norqo`ziga o`xshash eskilik tarafdorlarining sha’niga gazeta maqolalarida ham aytish mumkin bo`lgan rasmiy gaplarni ko`plab aytishi mumkin edi. Ammo A.Qahhor bunday qilmaydi. U asarida aytmoqchi bo`lgan fikrini yorqin obrazlar holiga keltirib, xarakterlar mantig`iga singdirib aytadi. Mana o`sha hikoyaning kulminatsion nuqtasi:
Erini mulla Norqo`zining uyidan topib olgan xotin: “Voydod, xaloyiq, bu qanday erkakki, xotinini birovga qo`shib qo`yib, o`zi eshik poylab yotadi!” deb dod soladi. Mulla Norqo`zi qo`shmachi emas, u xotinini farishta deb o`ylab aldangan, ammo buni endi odamlarga isbot qilib berolmaydi. Keksa bir odam unga qo`lini paxsa qilib “Sadqai odam keting-e, ayb emasmi?! –deydi. –Xotin qilish qo`lingizdan kelmasa taloq qiling!”
Mulla Norqo`zi yana hech narsa deya olmaydi. Eski e`tiqod uning o`zini sharmandali bir ahvolga solib qo`ygan. Shu payt devor ustida turgan o`n ikki yoshlardagi qizcha “devordan kesak ko`chirib olib mulla Norqo`ziga o`qtaldi:
-Hu, o`l, turqing qursin! Boshingga solaymi shu bilan! mahallada sasib, o`quvchi qizlarga kun bermaysan-u, o`zing noto`g`ri ish qilasan!
Mulla Norqo`zi ortiq chiday olmadi. Devor ortidan qizga qarab o`shqirdi:
-Sen gapirma! Senga kim qo`yipti gapirishni! Usta Mavlonning o`g`lidan bir hovuch mayiz olganingni o`z ko`zim bilan ko`rganman!
Hamma kulib yubordi. Tomdan kimdir qichqirdi:
-Ha, bu kishining xotini mayiz yemagan”.
Xalq tilining qudratidan, boyliklaridan mahorat bilan foydalangan yozuvchi mo’jiza yaratishi mumkinligi bu misolda yaqqol ko`rininb turibdi. Mulla Norqo`zining uyiga kirib dod solgan xotin ham, keksa chol ham, o`quvchi qiz ham, mulla Norqo`zining o`zi ham bu yerda faqat bir og`izdan gapiradilar. Lekin shu qisqa gaplarda ularning ruhiy holatlari, har birining o`ziga xos tili va dili, saviyasi va pozitsiyasi, yoshi va jinsi yaqqol ko`rinib turadi. Mulla Norqo`zini qo`shmachilikda ayblayotgan xotin “Voydod, bu qanday erkak!” deganda biz erini o`zga ayol bilan tutib olgan ayol kishining alamini, g`azabini yonishini sezamiz. “Sadqai odam keting-e, xotin qilish qo`lingizdan kelmasa taloq qiling!”degan gaplar ham yetmish yashar mo`ysafidaga juda mos, uning dilida borini, fe`lini, e`tiqodini aniq ifodalaydi. O`quvchi qizchani devordan kesak ko`chirib olib, yomon ko`rgan odamiga o`qtalishi ham, “mahallada sasib, o`quvchi qizlarga kun bermaysan-u, o`zing noto`g`ri ish qilasan” deyishi ham uning tabiatiga, yoshiga juda munosib. “O `zing noto`g`ri ish qilasan” degan ibora kishiga zavq beradi. Qizchaning chindan ham yangi maktab tarbiyasini olayotganiga bizni ishontiradi. Otdan tushsa ham egardan tushmayotgan mulla Norqo`zi bu qizchaga o`shqirib, unga birovning o`g`li bir hovuch mayiz berganini aytganda, odamlar gur etib kulib yuboradi. O`zi qo`shmachining ahvoliga tushib turgan kishining yangi zamon ayollariga qarab aytgan gaplari endi chindan ham kulguli tus oladi. Demak, yozuvchi g`oyani ritorik so`zlar orqali emas, to`laqonli real xarakterlar orqali ifodalaydi.
Shu tariqa A.Qahhorning mahorati tufayli mulla Norqo`zi va uning “farishta”lari kulgu bilan ma`nan o`ldiriladi. Hikoyada ko`rsatilgan ma`naviy g`alaba mulla Norqo`zilarni jismoniy o`ldirib erishiladigan g`alabadan ming marta afzal.
So`nggi so`z o`rnida
Adabiyot o`ta sirli olamdir. Ijodkorlar yaratgan asarlarning taqdiri ham turfa xil. Binobarin, XV asrda yaratilgan asar XVII asrga kelib butunlay unutilishi, XIX asrda keng kitobxonlarga ega bo`lgan asar XXI asrda faqat haqorat bilan tilga olinishi mumkin. Bu shavqatsiz hayot qonunidir, ehtimol.
Xo`sh, o`ylab qolamiz, adabiy asarning turfa xil taqdirga ega bo`lishiga sabab nima? Nima sababdan ba`zi asarlar minutlarda kitobxon xotirasida saqlanib qolsa, ba`zilari mangulikka daxldor.
Fikrimcha, buning bosh sababi qahramonlarning xarakterining hayotiyligidadir. Chunki xarakter naqadar ishonchli va inson “men”iga yaqin bo`lsa, u shunchalik uzoq umr ko`radi. Bu asarlarda davrlar o`tib inson o`zining qaysidir jihatlarini ko`raveradilar va qaysidir his-tuyg`u ular uchun tanish tuyulaveradi.
Ishonchim komilki, asrlar o`tsa-da o`zbek kitobxoni har safar Abdulla Qahhor ijodiga birinchi marotaba duch kelganida xuddi men his qilgan hayratni tuyadi. “O`g`ri”da asl o`g`ri kimligini o`ylab qolsa, “Bemor”ni o`qib yuragining bir burchagi ivishadi, “Dahshat”ni o`qib, Unsin fojiasidan larzaga tushadi.
Bugun biz Abdulla Qahhorning bor-yo`g`i ikkitagina hikoyasiga ozmi-ko`pmi fikr bildirdik. Adib ijodi haqida batafsil to`xtalishning iloji yo`q, albatta. Yagona to`g`ri yo`l adib kitoblariga murojaat qilish va yozuvchi ijodi namunalari bilan kengroq tanishishdir. Shunda ishonamanki, siz ham “nimanidir” his qilasiz va o`sha “nimadir” sizni o`ylantiradi.
Inobat AXATOVA
O'zbekiston Milliy Universitetti
Jurnalistika fakulteti talabasi
Инсон хамиша ўз хаётидаги муаммоларни ҳал қилиш билан яшайди. Узоқ масофани қисқа муддатда босиш, истаган одамни истаган жойда кўриш, ҳар қандай рақибни осон енгиш каби ғоялар инсон ҳаётининг маҳсулидир. Шуни ёдда тутмоғимиз зарурки, ҳар қандай кашфиёт энг аввало ҳаёлда пайдо бўлади. Буюк бобокалонимиз Алишер Навоий бутун ҳаёти давомида мутафаккир шахс сифатида ҳаёлий муаммоларнинг илмий ечимини топишга уринган.
Масалан, мутафаккирнинг гўзал ғазалларидан бирида шундай сатрлар мавжуд:
Хилъатим то айламиш жонон қизил, сариғ, яшил,
Шуълаи оҳим чиқар ҳар он қизил, сариғ, яшил.
Шишадек кўнглимдадур гулзори ҳуснинг ёдидин,
Тободонинг аксидек алвон қизил, сариғ, яшил.
Ғазалда инсон руҳий ҳолатлари нозиклиги, сирлилиги, ташқи дунё ва одам сурати билан уйғунликда экани жуда нозик ҳолатда тасвирланган. Шоир танлаган уч ранг қизил, сариқ, яшил — ўзининг барча товланишлари билан номоён бўлади. У гарчи ёр тавсифига бағишланган бўлса-да, юқоридаги сатрларни ўқиб, сизнинг хаёлингизда ҳам бугун бутун дунёда машиналарнинг қатновини тартибга солиб турган светафор гавдаланганига шубҳа йўқ. Тўғри, бир қарашда бу шеър ва светафорнинг бир-бирига умуман алоқаси йўқдек туюлади. Аммо ранглар силсиласи, уларга юкланган вазифа иккисини бир-бирига боғлаб турганини илғаш у қадар қийин эмас. Маълумки, қизил ранг тақиқ белгиси, ёр дастлаб ошиқнинг севгисини рад этади, ноз қилади. Сариқ ранг тайёргарлик, ошиқнинг ранги сарғайиб фиғони кўкка ўрлайвергач, жононанинг кўнгли ҳам унга илий бошлайди. Яшил ранг бу йўл очиқ дегани. Ғазалда ҳам ёр турфа ранг¬лардаги кийимларда кўриниш бериб, ошиқнинг кўнглини эзади. У яшилликка бурканганда васл айёми бошланади. Дарвоқе, Навоий байтларида илк бор намоён бўлган бу рамз — светафор америкалик олим Гаррет Морган томонидан 1916 йилга келибгина кашф қилинди.
«Фарҳод ва Ширин» достонини мутолаа қилишда давом эцак, бугун тилимиз анча келишиб қолган ХХ аср яратиқларидан бири — роботлар ҳақидаги сатрларга ҳам кўзимиз тушади:
Бўлур дарвоза ичра ошкоро,
Темур жисмики қилмиш пайкар оро.
Эрур одамға монанду мушобиҳ,
Илгида темурдан ёй қилиб зиҳ.
Ва лекин ушбу пайкар рой то фарқ,
Бўлиб ўтдек темур ўрчин аро ғарқ.
Маъноси шундай: «У одамга жуда ҳам ўхшар, қўлида ўткир ўқ тортилган темир ёйни ушлаб турар эди. Бошидан оёқ совутга ўралган бу темир одам ич-ичидан ёниб турарди».
Хамсанинг тўртинчи достони «Сабъаи сайёра»да эскалатор ва лифт ҳақидаги фаразларни ўқиган машҳур шарқшунос олим Бертелс ҳам ҳайрат оғушида қолганини яширмаган экан.
Хамсанинг бешинчи достони бўлмиш «Садди Искандарий» ҳам бундай тимсол ва мажозлар билан тўла. Масалан, Искандарнинг сув тубига тушиш учун шишадан махсус ноёб аппарат ясатгани ҳикоя қилинади:
Қилиб сув тубин кўрмак андишае,
Ҳамул ҳикмат аҳли ясаб шишае.
Кириб шишаға ранжу ташвир ила,
Анинг оғзин беркитиб қийр ила,
Танобеки, бўлғай неча минг қари,
Эшилган, келур чоғда дарё сари
Бир учин қилиб шиша давриға руст,
Яна бир учун туттуриб элга чуст.
Бу янглиғ қилиб чўкти дарё қуйи,
Ани қаъриға чекти дарё суйи.
Ғаройибики, дарёда бўлғай ниҳон,
Анга зоҳир ўлди жаҳон дар жаҳон.
Маъноси қуйидагича, «Сув тубин кўриш орзуси (Искандарда) туғилди. Олимлар тез орада шишадан бир идиш ясадилар. Искандар хавф-хатар билан шиша ичига кирди. Унинг оғзини мум ва пўкак билан мустаҳкамладилар. Денгиз суви уни ўз қаърига тортиб кетди. Шундай қилиб, сув тубида номаълум бўлмиш бутун ғаройиботлар бошдан оёқ намоён бўлди». Тасаввур қудратини қарангки, Навоий — батискафни ихтиро қилган (1948 йилда) швейцарялик олим Огюст Пикардан роппа-роса 463 йил олдин сув тубига тушувчи қурилма, унинг шакли, қисмлари ҳақида ёзиб қолдираяпти.
Одатда даҳолар ўз ўлимини олдиндан билади, дейишади. Рус шоири Александр Пушкиннинг (дуэлда вафот этган) “Евгений Онегин” асарида Ленский образида ўз ўлими манзарасини тасвирлагани, Шоҳ Машраб (Балх ҳокими Маҳмуд Ўатағон томонидан 1711 йил дорга осилади) нинг «Мансури Халлождек ичир шароби антахур, Чарх уриб йиғлаб турурман ушбу дам дор остида» деб нола қилиши ҳам сўзимиз исботи. Навоий ҳам бундан мустасно эмас, албатта. У ўзининг «Фавойид ул-кибар» — «Кексалик фойдалари» девонида 45-60 ёшни умрнинг қиши ҳисоблайди. Олтмиш ёш ҳақида гапирганда «жон бермоқ» истилоҳини истифода этади. Хўш, ўйлаб кўрингчи Навоийнинг айнан 60 ёшда тўхталишига нима сабаб бўлди экан? Ҳаётнинг қизиқлигига қарангки, Навоий ҳам айнан 60 йил умр кўрди 1501 йилнинг 3 январ куни бутун олам ўзининг яна бир буюк ижодкор даҳоси билан видолашди.
Дарҳақиқат, олимлар таъкидлаганидек, Навоий ижоди муҳташам бир қаср, барча унинг ёнида айланиб юрибди холос. Модомики, бепаён тафаккур сарҳадларини фатҳ эта олган шеърият соҳибқироннинг олтин мероси миллат руҳини тарбиялар экан, унинг ижодини ижоди каби қомусий равишда тадқиқ ва таҳлил этиш, бу жараёнда, айниқса, ёшларда рағбат уйғота олиш бугунги куннинг энг асосий вазифаларидан бири бўлиб қолаверади.
Асадбек БОБОЖОНОВ
Ўзбекистон Миллий Университетти
Журналистика факультети Талабаси
